مقدمه

در جهان امروز مصرف مواد مخدر به مثابه یکی از غم انگیزترین تراژدی ها، جنبه های زیستی، روانی و اجتماعی زندگی بسیاری از انسان ها را متاثر می سازد. مصرف طولانی مدت مواد مخدر با ایجاد اعتیاد نه تنها تاثیر سوء در وضعیت اقتصادی و اجتماعی شخص مصرف کننده یا معتاد

می گذارد، بلکه در تفاهم خانوادگی نیز نقش تعیین کننده ای ایفا می کند (وراگ ، 1992، به نقل از فاضلی و مولوی، 1382). این معضل دیرین دامنگیر اکثریت قریب به اتفاق کشورهاست و تقریبا در کلیه ی جوامع به طور روز افزونی قربانی می گیرد، چنانکه برخی از نویسندگان یکی از مشکلات جدی و حاد جوامع امروزی را مصرف روز افزون مواد مخدر و داروهای روانگردان

می دانند و چند دهه ی اخیر را «عصر دارو» نام گذاری کرده اند (امینی، 1379).

دارو  چیست؟

تعریف ساده ای از دارو عبارت است از : هر ماده ای که بر کارکرد بدن یا ذهن تاثیر بگذارد. این تعریف از دارو شامل الکل   و موادی نظیر توتون  یا کافئین   هم می گردد، اصطلاح عام «ماده»  غالبا برای پوشش توام الکل و داروها مورد استفاده قرار می گیرد (کان و دوبلاش  2001، ترجمه: پورافکاری، 1385).

آخرین راهنمای تشخیصی و آماری انجمن روانپزشکی امریکا (DSM-IV)   چند طبقه از داروهایی را که ممکن است قسمتی از اختلال مصرف مواد باشند، مشخص کرده است (انجمن روانپزشکی آمریکا ، 1994، به نقل از تیسون، دگن هارت، و هارل (2000). ترجمه سلطانی، گوهری انارکی، پالاهنگ، 1384). این داروها عبارتند از : الکل، کافئین، حشیش، توهم زاها، هروئین، و دیگر مواد افیونی، مواد استنشاقی ، نیکوتین ، فن سیکلدین  (PCP)، مسکن ها   و محركها  (كوكائین  و آمفتامین ).

كه پنج طبقه : الكل، نیكوتین، حشیش، مواد افیونی و محركها بیشترین تاثیر اجتماعی و اقتصادی را در جامعه دارند و مصرف این مواد در بسیاری از اختلالات تهدید كننده زندگی سهیم هستند (تیسون و همكاران، ترجمه سلطانی و همكاران، 1384).

اعتیاد چیست؟

اعتیاد عبارت از تعلق یا تمایل غیر طبیعی و مداومی است كه برخی از افراد نسبت به بعضی از مواد مخدر پیدا می كنند، به عبارت دیگر، منظور از اعتیاد استفاده ی غیر طبی و مكرر از داروست كه به ضرر خود مصرف كننده یا دیگران می باشد (پورافكاری، به نقل از ناصح، 1388).

امروزه در محافل دانشگاهی به جای اعتیاد از وابستگی به مواد نام برده می شود، هر چند كه در میان مردم این بیماری اعتیاد و خود بیمار معتاد شناخته شده است. بیمار وابسته به مواد علیرغم تجربه ی مشكلات متعدد ناشی از مصرف مواد قادر بر قطع آن نیست. مصرف مواد یك الگوی رفتاری ناسازگارانه و بیمار گونه است كه بروز علائم رفتاری، روانی، شناختی و جسمی به اختلالهای بالینی در فرد مصرف كننده منجر می شود.

در سال 1964 میلادی سازمان جهانی بهداشت (wHo)   به این نتیجه رسید كه واژه ی اعتیاد و معتاد یك واژه ی علمی نیست و از دقت و وضوح كافی برخوردار نیست و به جای استفاده از واژه های اعتیاد دارویی و عادات دارویی، واژه ی وابستگی دارویی معرفی شد. در حال حاضر در DSM-IV به جای واژه ی دارو از واژه ی ماده و  در ICD-10 از ماده ی روانگردان استفاده می شود.

در DSM-IV برای توضیح وجوه وابستگی دو مفهوم مورد استفاده قرار می گیرد: وابستگی رفتاری كه در آن بر فعالیتهای فرد برای كسب دارو و الگوی مصرف بیمار گونه تاكید می شود. وابستگی جسمی كه عمدتا بر علایم ترك و تحمل تاكید دارد. ترك یك وضعیت فیزیولوژیك است كه به دنبال قطع یا كاهش مقدار ماده ی مصرفی ایجاد می گردد. یعنی فرد به دنبال قطع یا كاهش مقدار ماده ی مصرفی ایجاد می گردد. یعنی فرد به دنبال قطع یا كاهش مقدار ماده ی مصرفی دچار علایم رفتاری یا جسمانی می شود.

تحمل عبارت است از وضعیتی كه در آن اثرات رفتاری یا فیزیولوژیكی یك مقدار ثابت ماده ی روانگردان به مرور كاهش می یابد. به عبارت دیگر، تحمل یعنی كاهش تدریجی اثر یك ماده، در این صورت برای دستیابی به همان میزان اثر، نیاز به مصرف مقدار بیشتری از ماده است.

ملاك های تشخیصی DSM-IV برای وابستگی عبارتند از الگوی غیر انطباقی مصرف یك ماده كه به ناراحتی قابل ملاحظه ای بالینی منجر می شود و با سه تا (یا بیشتر) از علایم زیر كه زمانی در طی 12 ماه روی می دهد، تظاهر می كنند.

1.         تحمل كه با هر یك از موارد زیر مشخص می شود: الف) نیاز به مقادیر بسیار بالاتر یك ماده برای رسیدن به مسمومیت (مستی) یا تاثیردلخواه ب) كاهش قابل ملاحظه ی تاثیر با ادامه ی مصرف همان ماده.

2.         ترك با هر یك از موارد زیر مشخص می شود: الف) سندرم ترك كه برای هر ماده ی خاص مشخص است. ب) همان ماده (یا ماده ی مشابه) برای رفع یا جلوگیری از علایم ترك مصرف می شود.

3.         ماده غالبا به مقادیر بیشتر و دوره ای طولانی تر از آنچه كه مورد نظر است مصرف می شود.

4.         میل دایم یا تلاش های ناموفق برای كاهش یا كنترل مصرف ماده وجود دارد.

5.         وقت زیادی در فعالیت های لازم برای به دست آوردن ماده (برای مثال، مراجعه به پزشكان مختلف یا رانندگی های طولانی ) مصرف ماده (برای مثال، تدخین طولانی) یا رهایی از آثار ماده صرف می شود.

6.         به خاطر مصرف ماده فعالیتهای مهم اجتماعی، شغلی و تفریحی كاهش یافته یا كنار گذاشته می شود.

7.         ادامه ی مصرف مواد علیرغم آگاهی به وجود مشكلات مستمر یا عود كننده ی جسمی یا روانشناختی كه از مصرف مواد ناشی شده یا در نتیجه ی مصرف آن تشدید می شود (برای مثال ادامه ی مصرف كوكائین علیرغم وجود افسردگی ناشی از كوكائین، یا مصرف الكل علیرغم شناخت این موضوع، كه زخم گوارشی با ادامه ی مصرف آن شدت می یابد)(انجمن روانپزشكی آمریكا، 1994)